به گزارش خبرنامه از مهر، مطالعات باستان شناسی نشان می دهد که دره خرم آباد به عنوان یکی از قدیمی ترین دره های مسکونی از پارینه سنگی تا دوران اسلامی بوده است. دره خرم آباد به طول ۱۵ و عرض ۱۲ کیلومتر با ارتفاع ۱۱۷۰ تا ۱۲۰۰ متر در مرکز استان لرستان واقع شده است. 

در این دره کوه های اطراف به صورت یک منبع ذخیره آب درآمده و در نتیجه برخلاف سایر دره های لرستان، دره خرم آباد دارای چشمه های آب خنک و تعدادی غار است. به هم فشردگی این دره و وجود غارهای متعدد که توسط انسان های پیش از تاریخ اشغال شده موجب شد که پژوهشگران باستان شناس این دره را مرکز تحقیقات خود قرار دهند.

اولین تحقیقات انجام شده در خرم آباد

در سالهای بین ۱۹۵۰ و اوایل ۱۹۶۰ میلادی با توجه به اهمیت بافت زیست محیطی و مطالعه جوامع باستانی در چنین بافتی، “رابرت بریدوود” برای نخستین بار گروهی از متخصصان علوم مختلف را با خود به کوههای زاگرس آورد تا هم فرضیه “مناطق هسته ای” خود و هم نظر “گوردون چایلد” را در رابطه با آغاز کشاورزی و یکجانشینی بیازماید. وی نخستین باستان شناسی بود که از جانورشناسان و گیاه شناسان در کاوشهای خود در کوههای زاگرس استفاده کرد. 

در ادامه و در فاصله سالهای ۱۹۵۹ تا ۱۹۶۰ میلادی پرفسور “فرانک هول” استاد دانشگاه رایس آمریکا به انجام بررسی و حفاریهای باستان شناسی در منطقه غرب ایران به خصوص لرستان پرداخت. 

پرفسور هول، دره خرم آباد را به خاطر وجود غارهای پیش از تاریخ متعدد و به هم فشردگی آن به عنوان مرکز تحقیقات و مطالعات دوره پارینه سنگی خویش قرار داد و در این دره موفق به یافتن ۱۷ اقامتگاه انسانی دوره پارینه سنگی شد که از آن جمله می توان به غار “کنجی” مربوط به دوره “موسترین” و پناهگاه صخره ای “گرارجنه” که دارای ابزار “موستری” و “بارادوستی” و غار “یافته” با ابزار “بارادوستی” و غار “قمری” با ابزار “موستری” و پناهگاه سنگی “پاسنگر” که شامل مواد “بارادوستی” و “زارزی” بود اشاره کرد. 

تاریخ گذاریهای به دست آمده از رادیوکربن نمونه های موستری از غار کنجی متجاوز از ۴۰ هزار سال و نمونه های برادوستین به دست آمده از غار یافته بین ۲۱ هزار تا ۴۰ هزار سال پیش تاریخ گذاری شده است.

                   "قدمت سکونت انسان در لرستان به 40 هزار سال قبل برمیگردد"

قبل از وقایع سال ۱۳۲۰ شمسی در فاصله دو جنگ جهانی دوره ای از فعالیتهای گسترده باستان شناسی در ایران شروع شد و لرستان یکی از مناطقی بود که مورد مطالعه گروههای باستان شناسی و مورد توجه ویژه آنها قرار گرفت. 

طی پژوهش و حفاری در غارهای طبیعی کونجی (Kunji)، قمری (Ghamari)، ارجنه (Arjeneh)، پاسنگر (Pasangar) و یافته (Yafteh)، یافته ها نشان داد که ۴۰ هزار سال پیش افرادی مایحتاج خود را در دره خرم آباد از طریق شکار و جمع آوری غذا فراهم می کردند.

بنابراین بستر مناسب دره خرم آباد، امکانات زیست محیطی مناسبی را برای ساکنان اولیه آن که “تعداد آنها شاید بیش از ۱۵ تا ۲۰ نفر نبوده فراهم ساخته است. آن هم احتمالاً دو دسته هریک شامل ۳ تا ۴ خانواده منسوب به یکدیگر. 

همچنین تجزیه و تحلیل داده ها و یافته های باستان شناسی نشان می دهد که ابتدا غار کنجی در شرق دره مسکون شده و در دوره های بعد غار کنجی متروک و غارهای غربی همچون قمری و پاسنگر و یافته مورد توجه و سکونت قرار گرفته اند. 

قدیمی ترین نشانه های سکونت بشر در دره خرم آباد مربوط به دوره پارینه سنگی میانی است. قدمت این دوره از صد هزار سال قبل شروع و پایانش در حدود ۳۵ تا ۴۰ هزار سال قبل است. از شروع این دوره در خرم آباد اطلاعی نداریم ولی به کمک یافته های باستان شناسی وجود تجمع قابل ملاحظه ای در اواخر این دوره یعنی حدود ۴۰ هزار سال پیش گزارش می شود.

غار کنجی در جنوب شرقی دره و شهر فعلی خرم آباد در کمرکش کوه و در ارتفاع ۱۳۰۰ متری از سطح دریا قرار دارد، مساحت آن بیش از ۲۰۰ متر مربع و ورودی کف خاکی آن حدود ۲ متر قطر دارد. در دامنه و چشم انداز این غار دشتی وسیع با تپه های مصنوعی است. این غار فضای گنبدی شکل دارد و پناهگاه سنگی ارجنه در ۱٫۵کیلومتری آن واقع است. 

غار کونجی در سال ۱۹۵۱ توسط هنری فیلد شناسایی شد و بازدید و حفاری آن توسط فرانک هول و کنت فلانری صورت گرفت؛ لایه نگاری در این غار به صورت لایه طبیعی صورت گرفت که در نتیجه آن ۱۲ لایه شناسایی شد. قدمت آثار از جدید به قدیم شامل دوره های اوروک (هزاره چهارم ق.م.)، موسترین (پارینه سنگی میانی) و رسوبات اواخر دوره پلئیستوسن بود. 

در سال ۱۹۶۹ میلادی جان اسپت غار کونجی را مورد حفاری مجدد قرار داد که در این حفاری که به روش شبکه بندی صورت گرفت آثار دوران برادوستین (پارینه سنگی جدید) و زارزین (فراپارینه سنگی) هم در غار پیدا شده اند که اکنون اثری از آنها نیست.

بقایای استخوانی در اثر رطوبت موجود در غار کاملاً پوسیده شده بود ولی به نظر می رسد نوعی گورخر کوچک (onager) که در چراگاههای این دره زندگی می کرده، آذوقه ساکنین این غار در دوره موسترین را تامین می کرده است. 

فرانک هول نتیجه گرفت: “جانوران متعلق به اواخر دوره چهارم زمین شناسی در دره خرم آباد نشان دهنده محیط با آب و هوایی هستند که با امروز چندان فرقی نداشته و برای زندگی بسیار مناسب بوده است.” 

انتخاب این قسمت از دره خرم آباد برای اولین بار برای سکونت در ۴۰ هزار سال پیش می تواند اهمیت این دره را نشان دهد همچنین توانایی انسان در کنترل طبیعت و محیط خویش و موقعیت دره که موفقیت انسان را در شکار به همراه داشت.

غار یافته خرم آباد، مکانی ارزشمند در باستان شناسی

غار یافته خرم آباد، مکانی ارزشمند در باستان شناسی پارینه سنگی جهان محسوب می شود. این غار برای اولین باردر سال ۱۹۶۵ میلادی توسط “فرانک هول” باستان شناس آمریکایی مورد کاوش قرار گرفت. 

در سال ۸۴ نیز دومین دوره کاوش این غار توسط هیئت مشترک ایران و بلژیک آغاز شد. سرپرست ایرانی هیئت کاوش در اظهار نظری پیش از این عنوان کرده بود: غار یافته به دلیل دارا بودن بیش از دو متر رسوبات باستان شناختی اواخر عصر یخ شامل بقایای فرهنگی دوره پارینه سنگی جدید دارای اهمیت فراوانی در مطالعه فرهنگ اوایل این دوره در خاور نزدیک و اروپا است.

وی با اشاره به اینکه بقایای فرهنگی باقیمانده از انسانهای مدرن با عنوان فرهنگ اوریناسی شناخته می شود، اظهارداشت: این فرهنگ مربوط به انسانهایی است که ابزارهای کارآمدی که اغلب بر روی تیغه ساخته می شده، برای شکار و سایر منظورها استفاده می کردند. 

سرپرست بلژیکی گروه کاوش غار یافته نیز گفته بود که در مطالعات انجام شده شباهتهای فراوانی میان مصنوعات سنگی و فرهنگ اوریناسی اروپا وجود دارد. 

مارسل اوت افزود: تا پیش از این کاوشها، برخی از متخصصان فرهنگ اوریناسی، پارینه سنگی جدید را مختص اروپا و حاشیه شرقی مدیترانه می دانستند. 

لرستان به دلیل دارا بودن شرایط مساعد آب و هوایی، محیط مناسبی برای استقرار بشر در زمان های پیش از تاریخ بوده و این اهمیت باعث شده در سال ۱۹۶۵ میلادی دره خرم آباد به عنوان مرکز مطالعات پیش از تاریخی دانشگاه پل آمریکا به سرپرستی دکتر فرانک هول و کنت فلانری قرار گیرد.